09/11/2022
Darowizna wyczerpująca cały spadek a dziedziczenie zobowiązania do wypłaty zachowku
Instytucja zachowku jest odstępstwem od zasady swobody rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci. Służy ona ochronie interesów osób najbliższych spadkodawcy przez zapewnienie im określonego minimalnego poziomu korzyści ze spadku, bez względu na wolę spadkodawcy. Wyjątek ten nawiązuje do typowo silnej więzi między członkami rodziny i związanej z nią wzajemnej solidarności; w przypadku małżonka oraz zstępnych jest uzasadniony m.in. przez wzgląd na konstytucyjny nakaz ochrony rodzicielstwa i małżeństwa (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lipca 2013 r., P 56/11, OTK-A 2013, Nr 6, poz. 85).
Spadkodawca może samodzielnie zdecydować o tym, czy minimalną określoną w ustawie korzyść ze spadku zapewnić uprawnionemu do zachowku przez powołanie do spadku, zapis lub darowiznę. Jeżeli jednak uprawniony do zachowku korzyści tej nie otrzyma, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku. Roszczenie to kieruje się w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercom (art. 991 § 2 k.c.).
Kolejno, jeżeli uprawniony do zachowku nie może uzyskać korzyści od spadkobierców, zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, może żądanie swoje skierować wobec osoby obdarowanego (art. 1000 § 1 k.c.). Warunkiem jednak jest to, iż owa darowizna musi być w myśl przepisów Kodeksu cywilnego doliczana do spadku. Zgodnie ze wskazywanym art. 1000 § 1 k.c. osoba, która otrzymała od spadkobiercy darowiznę, jest obowiązana do zaspokojenia, w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, roszczenia o zachowek albo o uzupełnienie zachowku.
W przepisie tym mowa jest o osobie obdarowanej, jednakże nie powinno budzić wątpliwości, że obowiązek zaspokojenia tego roszczenia może obciążać również dalszych następców prawnych obdarowanego. Spoczywający na obdarowanym obowiązek ma majątkowy i pieniężny charakter, brak jest przy tym przekonujących argumentów, aby przyjąć, że jest on ściśle związany z jego osobą (art. 922 § 2 k.c.). Jego uzasadnieniem jest określone przysporzenie majątkowe pochodzące od spadkodawcy, z którego potencjalnie mogą korzystać również jego następcy prawni.
Wreszcie, skoro roszczenie o zachowek z natury swej jest zbywalne (por. uchwałę z dnia 13 lutego 1975 r., III CZP 91/74, OSNCP 1976, Nr 1, poz. 6) i – jakkolwiek z ograniczeniami – podlega dziedziczeniu, to konsekwentnie uznać należało możliwość przejścia na następców prawnych pod tytułem ogólnym również odpowiadającego mu obowiązku obdarowanego. Co istotne, obowiązek ten spoczywa na spadkobiercach obdarowanego także wówczas, gdy obdarowany zmarł przed otwarciem spadku po darczyńcy.
Podsumowując należy wskazać, iż prawo daje istotnie szeroką ochronę spadkobiercom. O ile każdy spadkodawca ma swobodę, co do decydowania o swoim majątku w obliczu śmierci, to swoboda ta jest ograniczona uprawnieniami spadkobierców, m.in. w kwestii podważenia testamentu, zarzucenia bezskuteczności wydziedziczenia, czy właśnie uprawnienia do zachowku, które jak wynika z wyżej analizowanych kwestii jest roszczeniem dziedziczonym przez następców prawnych. Rozwiązania kodeksowe ocenić należy jako pozytywne i dające gwarancję uzyskania słusznej korzyści ze spadku po zmarłym.