ZWIĘKSZONA OCHRONA PRZED WYZYSKIEM – aktualne zmiany w Kodeksie cywilnym

Art. 388 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny reguluje instytucje wyzysku. Korzenie tej regulacji mają swoje korzenie już w prawie rzymskim. W dotychczasowej postaci regulował on sytuacje, gdy jedna ze stron umowy, wykorzystując określone niekorzystne położenie drugiej strony, zastrzega dla siebie świadczenie rażąco przewyższające świadczenie własne, uprawniając stronę pokrzywdzoną taką umową do podjęcia czynności skutkujących wyrównaniem świadczeń bądź, w sytuacji gdy wyrównanie takie nie jest możliwe, unieważnieniem tej umowy.

Ustawodawca dostrzegł konieczność modyfikacji tego przepisu, z uwagi na fakt, iż w ostatnim dziesięcioleciu zauważono, że w obrocie prawnym pojawiły się praktyki rynkowe polegające na zawieraniu umów o skutkach analogicznych do wyzysku, lecz formalnie niemieszczących się w zakresie zastosowania tej instytucji. Szczególnie to negatywne zjawisko można zaobserwować na czterech płaszczyznach:

1) proceder nakłaniania osób starszych, przy zastosowaniu technik marketingowych, do nabywania rzeczy ruchomych codziennego użytku po zawyżonych cenach – stosowane techniki sprzedaży utrudniają rozważenie oferty, co skutkuje zawarciem umowy sprzedaży pod wpływem sugestii, bez potrzebnego namysłu (tzw. sprzedaż na pokazach);

2) problem umów o tzw. pożyczki chwilowe (potocznie zwane „chwilówkami”), udzielanych przez instytucje parabankowe klientom znajdującym się w dużej mierze w sytuacjach przymusowych;

3) proceder tzw. przewłaszczeń na zabezpieczenie – umów pożyczki, w których zabezpieczeniem niskiej kwotowo pożyczki jest przeniesienie własności nieruchomości o wielokrotnie wyższej wartości;

4) zjawisko zawierania umów franczyzy, które zastrzegają nieproporcjonalnie duże świadczenia od franczyzobiorców, a które również bywają zawierane w sytuacji niepełnej wiedzy franczyzobiorcy o rzeczywistej wartości świadczeń oferowanych w zamian przez franczyzodawcę.

Opisane wyżej zjawiska zostały ocenione jednoznacznie negatywnie, nie tylko ze względów prawnych jako niedopuszczalną praktykę wykorzystywania „słabszego” przez „silniejszego”, ale również ze względów społecznych, w perspektywie reakcji państwa na naganne moralnie praktyki. Zwrócono uwagę, iż po pierwsze dotychczasowa regulacja powodowała, że strona wyzyskana była pozbawiona środków prawnych pozwalających na doprowadzenie swojej sytuacji prawnej do stanu zgodności z zasadami słuszności. Po drugie, uprawnienia strony wyzyskanej były ograniczone co do zasady do zmiany wysokości wzajemnych świadczeń, zaś unieważnienie umowy było dopuszczalne dopiero, gdy zmiana świadczeń byłaby nadmiernie utrudniona. Po trzecie natomiast termin dwóch lat, przewidziany w tym przepisie, był terminem prekluzyjnym, skutkującym wygaśnięciem roszczenia.

Obecnie wprowadzone zmiany zwiększają ochronę osób wyzyskanych, w ten sposób, że:

1. wśród przesłanek które wskazują na zastosowanie instytucji wyzysku, ustawodawca zdecydował się dodać ogólną przesłankę „braku dostatecznego rozeznania”, co powodować ma zawężenie interpretacji tych przesłanek przez sądy orzekające;
2. poszkodowany wyzyskiem aktualnie ma możliwość żądania unieważnienia umowy, które traktowane jest na równi z pozostałymi sankcjami przewidzianymi ustawą (obok dotychczasowej zmiany zobowiązania);
3. dodano zapis skutkujący domniemaniem, że dwukrotna różnica wartości świadczeń wzajemnych jest różnicą rażącą, która uzasadnia zastosowanie wyzysku;
4. termin do zaskarżenia umowy wydłużono do 3 lat, a gdy stroną umowy jest konsument do 6 lat (poprzednio obwiązywał termin 2 lat) .

Znowelizowane przepisy weszły w życie i aktualnie obowiązują. Ich brzmienie jest następujące:

• 1  Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo, niedoświadczenie lub brak dostatecznego rozeznania drugiej strony co do przedmiotu umowy, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może według swego wyboru żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia albo unieważnienia umowy.
• 11. Jeżeli wartość świadczenia jednej ze stron w chwili zawarcia umowy przewyższa co najmniej dwukrotnie wartość świadczenia wzajemnego, domniemywa się, że przewyższa je w stopniu rażącym.
• 2.  Uprawnienia określone w § 1 wygasają z upływem lat trzech od dnia zawarcia umowy, a jeżeli stroną umowy jest konsument – z upływem lat sześciu.