Podleganie ubezpieczeniom społecznym w Polsce przez polskich marynarzy zatrudnionych przez zagranicznych pracodawców i pływających pod obcymi banderami

Od lat  toczą się dyskusje wokół problemu „ucieczki” armatorów pod tzw. „wygodne bandery”, tj. Państw spoza obszaru UE i EOG, co pozwala na unikanie konieczności regulowania za zatrudnionych marynarzy składek na ubezpieczenia społeczne. Aby temu zapobiec, w 2004 r. zostały opracowane Wytyczne Wspólnoty w/s pomocy publicznej dla transportu morskiego (Dz. Urz. UE C 13 z 17.01.2004, 2004/C 13/03) w kwestii między innymi propozycji niższych stawek składek na ochronę socjalną marynarzy Wspólnoty zatrudnionych na pokładach statków zarejestrowanych w Państwie Członkowskim. Od ok. 4 lat nad uregulowaniem tej kwestii pracuje również polski rząd w ramach projektu o roboczej nazwie „Przywrócić polską banderę”, który obecnie oczekuje na podjęcie działań w zakresie procedowania, a działania te uzależnione są od ustabilizowania polskiego budżetu.

Zatem, generalną zasadą zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami w Unii Europejskiej jest podleganie przez marynarza ubezpieczeniu  społecznemu w kraju bandery pod jaką pływa na podstawie artykułu 11 ust. 4 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, zgodnie z którym to przepisem „Do celów stosowania przepisów niniejszego tytułu, praca najemna lub praca na własny rachunek wykonywana normalnie na pokładzie statku na morzu pod banderą Państwa Członkowskiego uważana jest za pracę wykonywaną w tym Państwie Członkowskim. Jednakże osoba zatrudniona na pokładzie statku pod banderą Państwa Członkowskiego a otrzymująca wynagrodzenie za taką pracę od przedsiębiorstwa lub osoby, których siedziba lub miejsce prowadzenia działalności są w innym Państwie Członkowskim, podlega ustawodawstwu tego ostatniego Państwa Członkowskiego, jeżeli zamieszkuje w tym Państwie. Do celów stosowania wspomnianego ustawodawstwa, przedsiębiorstwo lub osoba wypłacająca wynagrodzenie uważana jest za pracodawcę.” Osoby takie podlegają co do zasady ustawodawstwu tylko jednego Państwa Członkowskiego. Podsumowując, w omawianym przypadku pracodawca odprowadza składki do kraju bandery statku pracującego marynarza, chyba że marynarz otrzymuje wynagrodzenie od pracodawcy mającego siedzibę na terenie UE i jednocześnie posiada miejsce zamieszkania w tym samym kraju – wówczas wyjątkowo podlega ustawodawstwu kraju w którym zamieszkuje.

Na temat zaś właściwości ustawodawstwa podlegania ubezpieczeniom społecznym marynarza, który posiada miejsce zamieszkania na terenie UE, pracującego dla przedsiębiorcy mającego siedzibę w UE, lecz pływającego na statku pod obcą banderą wypowiedział się Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w Luksemburgu w wyroku z dnia 08 maja 2019 r. (C-631/17), w którym to wyroku po raz pierwszy Trybunał dokonał wiążącej wykładni art. 11 ust. 3 lit. e ww. rozporządzenia UE 883/2004. W uzasadnieniu cytowanego orzeczenia Trybunał podniósł, że marynarz na statku pływającym pod banderą państwa trzeciego (tj. spoza UE i EOG), nie jest objęty zasadą ogólną opisaną powyżej, tj. podleganiu ubezpieczeniom społecznym Państwa bandery. W takim przypadku marynarz pracujący na statku podnoszącym banderę Państwa trzeciego podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania, bez uszczerbku dla innych przepisów rozporządzenia, gwarantujących mu świadczenia na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku innych państw członkowskich. Co warte uwagi, na dzień dzisiejszy wytyczne wskazane przez Trybunał nie zostały jeszcze w odpowiedni sposób wprowadzone i uregulowane w ustawodawstwie Polskim, dlatego organy państwowe (ZUS) na dzień dzisiejszy przyjmują, iż marynarz pływający pod banderą Państwa Trzeciego (spoza UE) w dalszym ciągu podlega ubezpieczeniom społecznym według bandery statku.

Próżno z kolei szukać regulacji, co do sytuacji w której pracodawca posiada swoją siedzibę poza Unią Europejską, a statek pływa również pod obcą banderą. Podobnież w sytuacji zagranicznego pracodawcy i bandery Państwa Członkowskiego. Zakład Ubezpieczeń Społecznych w Polsce stoi jednak na stanowisku, iż w takich przypadkach również ma znaczenie zasada państwa bandery. Nie ma jednak co do tego potwierdzenia w przepisach, ani odrębnych regulacji.

Pierwszy problem jaki pojawia się na tym etapie to możliwość zaliczenia okresu ubezpieczenia (państwa podnoszącego banderę spoza UE) przez polski organ ubezpieczeniowy w kwestii uprawnień do emerytury lub renty. Z praktyki wynika, iż zasadą jest, że organ ubezpieczeniowy doliczyć może staż pracy i okres ubezpieczenia marynarza w Państwie UE, lecz spoza UE już nie. Na każdym etapie zwrócić jednak uwagę wypada także na realną możliwość różnic w zakresie zabezpieczenia społecznego kraju pod ustawodawstwo którego marynarz miałby podlegać. Pożądane byłoby zatem, aby polski ustawodawca wprost uregulował tę kwestię w przepisach, bowiem na dzień dzisiejszy marynarze wykonujący pracę za granicą i zatrudnieni przez zagranicznych pracodawców nie są osobami, które można objąć obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym (art. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych).

Nie mniej jednak, obecnie marynarze posiadający miejsca zamieszkania w Polsce, mając na względzie przepisy wyżej cytowanej ustawy, mają możliwość zgłoszenia się do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych na zasadach dobrowolności (art. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), bowiem prawo do dobrowolnego objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi przysługuje osobom, które nie spełniają warunków do objęcia tymi ubezpieczeniami obowiązkowo. W takim przypadku każdy marynarz samodzielnie zgłasza się z odpowiednim wnioskiem do właściwej ze względu na miejsce zamieszkania terenowej jednostki ZUS. Dobrowolne ubezpieczenie obejmuje tylko i wyłącznie składki emerytalną i rentową (nie obejmuje zaś składek chorobowej, wypadkowej, ani zdrowotnej).

Co warte uwagi, ZUS w przypadku dobrowolnego ubezpieczenia nie pobiera składek na ubezpieczenie zdrowotne, bowiem taka sytuacja występuje jedynie wówczas, kiedy osoba podlega ubezpieczeniom obowiązkowym. Przy wyborze dobrowolnego ubezpieczenia w takim wypadku, w razie chęci objęcia marynarza również ubezpieczeniem zdrowotnym należy zgłosić się bezpośrednio do Narodowego Funduszu Zdrowia w celu podpisania stosownej umowy. Kwota składki wpłacanej do Narodowego Funduszu Zdrowia będzie zależała od tego, jaką podstawę wymiaru zadeklaruje marynarz przy uwzględnieniu tego, że wysokość składki na ubezpieczenie zdrowotne wynosi 9% tej podstawy. Podstawa wymiaru to kwota deklarowanego miesięcznego dochodu i tu istotna informacja – nie niższa jednak od kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw włącznie z wypłatami z zysku. Wysokość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, włącznie z wypłatami z zysku na dany kwartał określa każdorazowo obwieszczenie Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, włącznie z wypłatami z zysku, wydawane w związku z art. 5 pkt 31 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach  opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Obecnie najniższa składka na dobrowolne ubezpieczenie w NFZ za to 646,06 zł (składka zmienia się wraz ze wzrostem przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. W tym celu należy śledzić Obwieszczenia Prezesa GUS oraz informacje przekazywane przez NFZ.)

Z kolei składka na dobrowolne ubezpieczenia w ZUS obliczana jest od zadeklarowanej podstawy, lecz nie niższej niż kwota minimalnego wynagrodzenia w obowiązującym roku, czy okresie. Marynarz w takim przypadku, bez względu na to, jakie miesięcznie uzyskuje zarobki ma prawo przy objęciu go dobrowolnym ubezpieczeniem w ZUS zadeklarować najniższą podstawę (płacę minimalną) i  od tej kwoty obliczona zostanie składka na ubezpieczenie emerytalne (19,52 % podstawy wymiaru) oraz rentowe (8% podstawy wymiaru) w ZUS. Obecnie (do końca czerwca) jest to kwota ok. 960,00 zł liczona od podstawy wymiaru równej płacy minimalnej, od 1 lipca następuje wzrost płacy minimalnej do kwoty 3600,00 zł zatem składka wynosić będzie 990,00 zł. Marynarz podlegający dobrowolnemu ubezpieczeniu może również zadeklarować wyższą kwotę np. obliczoną od rzeczywistego dochodu, jednakże przy założeniu, że zarobki marynarza kształtują się na poziomie np. 30.000,00 zł składka będzie wynosić ok 8.000,00 zł.

Wskazać należy, iż co do zasady nie potrzeba zachowywać ciągłości ubezpieczenia, co oznacza, że składki można uiszczać jedynie za miesiące, w których jest się na statku, bez konieczności regulowania wstecz składek w miesiącach pobytu na lądzie. Racjonalnym jednak wydaje się regularne odprowadzanie składek w każdym miesiącu bez względu na to, czy marynarz pracuje i jest w morzu, czy przebywa na lądzie, ponieważ w takim przypadku gromadzi on wyższą kwotę kapitału do późniejszego świadczenia emerytalnego. Łatwiej jest również policzyć okresy podlegania ubezpieczeniom i zweryfikować ewentualną decyzję ZUS w tym zakresie. Pamiętać także należy, że w sytuacji gdy marynarz ma wolę uiszczania składki jedynie wówczas, kiedy przebywa na statku, działanie takie obarczone jest dodatkowymi formalnościami. Po powrocie na ląd winien on wyrejestrować się z ZUS i zarejestrować ponownie, kiedy będzie znów powracał do pracy w morzu (podobnie kształtuje się sytuacja z rozwiązywaniem i ponownym nawiązywaniem ewentualnej umowy z NFZ), co może przysparzać trudności organizacyjnych.

Dlatego też podsumowując, na dzień dzisiejszy marynarz, który posiada miejsce zamieszkania w Polsce i pracuje na morzu u zagranicznego pracodawcy, według polskich organów w zakresie ubezpieczeń społecznych podlega ustawodawstwu państwa, którego banderę podnosi statek na którym pływa. W związku z trudną sytuacją budżetową w kraju, oraz stanowiskiem rządu co do tego, że kwestie związane z implementacją wyroku TSUE oraz wytycznymi UE i regulowaniem przepisów związanych z projektem przywrócenia polskiej bandery uzależnione są w dużej mierze od poprawy kondycji finansów państwowych marynarze mogą rozważać objęcie ich dobrowolnym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym w ZUS oraz zdrowotnym w NFZ. W takim przypadku marynarz powinien podjąć także decyzję, co do deklarowanej kwoty stanowiącej podstawę wymiaru składek. Z perspektywy marynarza oczywiście korzystnym jest płacenie wyższych składek, bowiem powoduje to wzrost jego kapitału zgromadzonego w ZUS, a kolejno oznacza to wyższe świadczenie emerytalne. Organizacyjnie korzystniej jest również, aby marynarz zachowywał ciągłość ubezpieczenia (również w miesiącach, w których nie świadczy pracy i przebywa na lądzie) z dwóch aspektów – zwiększenia kapitału i w późniejszym okresie braku wątpliwości co do spełnienia przesłanek uzyskania świadczenia emerytalnego, oraz z uwagi na formalności związane z rejestrowaniem się i wyrejestrowywaniem się z ubezpieczenia (zarówno w ZUS, jak i w NFZ).